Bir bitkiyi suladığınızda alabildiği kadar suyu çektikten sonra taşmaya başlar, bunu önlemek için, bitkinin bulunduğu saksıyı değiştirebilir ya da daha az su verebilirsiniz. Aynı durum insanlar için de geçerlidir, beklenenden fazla veriyle karşılaşınca insan beyni bu bilgi fazlalığı karşısında baş edemediği için kendini anlık olarak kapatabilir. Tıpkı evde aynı anda televizyon, bulaşık makinesi, fırın ve klimaları çalıştırınca yüksek akım etksiyle yetersiz kalan sigortaların atması gibi düşünebiliriz. Az kaynakla fazla çalıştığında akımı kesen sigorta gibi, beyin de kapasitesinin üstünde veri ile karşılaştığında, bilişsel olarak işlemez hale gelebilir. Bu bilişsel yüklenme (coginitive overload ya da task saturation) olarak da adlandırılır.
Özellikle kokpit gibi, hızlı değişimlerin olduğu ortamlarda, dikkat seviyesinin yükselmesiyle beyin de olası stres ve olumsuz durumları tespit edebilmek için daha fazla efor harcar. Bu durum, beklenmedik bir olayın da meydana gelmesi neticesinde pilotun bir anda bilişsel olarak aşırı yüklenmesi ile birlikte, kendini dış dünyaya kapatmasıyla sonuçlanabilir. Fiziksel belirtileri az olsa da, asıl bilişsel anlamda işlevsizlik görülür. Aşırı yüklenmenin sonucunda oluşan “düşünememe” olayına bilişisel kilitlenme (coginitive lockup) ismi de verilir. Bir olaya ya da duruma aşırı odaklanma diğer uyaranları algılayamama ve büyük resmi görememe durumudur. Aslında algıda, düşünme ve analiz etmede felç olmaya benzetilebilir bu durum. Bu kilitlenme hata yapma ihtimalinde artış, problem çözme ve durumsal farkındalıkta düşüş ile sonuçlanır.
Sivil ve askeri havacılıkta yapılan çalışmalar pilotların beklenmedik ve ani durumlarda iki farklı tepki verdiğini gösteriyor. İlk tepki soruna odaklanırken bir yandan da durumu algılayıp, izleme ve kontol etme gibi diğer görevleri de elden bırakmamayı kapsıyor. İkinci tepki ise olumsuz durumdan etkilenmeyi ve stres ile baş edemeyip, duruma aşırı odaklanmayı ve diğer uyaranları göremeden algıları kapatmayı kapsıyor. Bu duruma “startle reflex” yani irkilme tepkisi adı veriliyor. FAA irkilme refleksini “pilotun beklentisini kesintiye uğratan ani, yoğun bir olaya maruz kalmanın neden olduğu otomatik bir refleks” olarak tanımlıyor. Kısacası, pilotun beklenmedik ve planda olmayan sürpriz olaylar karşısında verdiği ani tepki de denebilir.
Uçuşun farklı safhalarında pilotun iş yükü ve bilişsel kapasitesi.
Sürpriz olayların avantajları da olabilir. Yeni bilgi ve yeni deneyimler beynin ön kısmını yani frontal lobu çalıştırdığı gibi dikkat seviyesini yüksek tutar, öğrenmeyi etkinleştirir ve aslında gelecekte karışlaşılabilecek durumlar için yeni yol haritaları ya da iş yapış biçimleri oluşturulmasına da yardımcı olur. Dolayısıyla asıl sorun sürpriz ya da beklenmeyen olaylarla karşılaşmaktan ziyade, irkilme tepkisi gibi durumlarda bilişsel olarak toparlanamamaktır.
NASA’da çalışan piskolog Steve Casner’in 18 Boeing 747 pilotu üzerinde yaptığı araştırmaya göre, fiziksel tepkiler ve psikolojik sürpriz gibi durumlar düşünme sürecini 30-saniyeye kadar etkilediğini ve ertelediğini ortaya çıkardı. Dolayısıyla rutin dışında gelişen olaylar ve acil durumlar karar verme sürecini etkileyip, irkilme (startle) tepkisi neden olabilir. Araştırma bulgularına göre, bu tür hazırlıksız yakalanılan acil durumlarda, henüz karar verme aşamasına geçemeden bile, analiz etme yetileri sürprizin yol açtığı aşırı yüklenmeyle kendini kapatır ve işlemez hale gelir, bu da ard arda verilmiş kötü kararlara neden olabilir. Beyin o anda mevcut probleme anlam vermeye ve algılamaya çalışırken, aşırı yüklenmeden oluşan durumsal farkındalık kaybı ile olaya fazla odaklanıp, hatta kilitlenmek ve diğer uyaranları kaçırmaktan etkin bir çözüme ulaşmakta zorluk çeker.
Havacılıktan Örnek Kaza ve Kırımlar:
Havacılıkta aşırı yüklenme sonucu olaya aşırı odaklanıp, kilitlenmeyi gösteren örneklerden biri, Eastern Havayollarının New York’dan Miami’ye giden 401 seferli uçak kazası olabilir. 29 Aralık 1972’de meydana gelen bu olayda, Lokcheed L-1011 Tristar tipli uçak Miami havalimanına alçalırken, operasyonun tamamlanmasının son dört dakikasında pilotlar iniş takımını açmasına rağmen gösterge ışığının yanmaması üzerine,uçuş ekibi inişten vazgeçip, belirtilen irtifada beklemeye girdiler. Ekip ışık ve gösterge sorununa odaklanmış halde uçağın irtifasının yarısını kaybettiğini ve otopilottan çıktığını fark etmediler. Kaza sonucunda uçakta bulunan herkes hayatını kaybetti. NTSB raporunun belirttiğine göre, uçuş ekibi ışığa ve göstergelere aşırı odaklandıklarından dolayı diğer uyaranları fark edemeyip uçağı monitör etmeyi başaramadılar. Ayrıca, pilotlar dikkat ve algılarını sadece indikatöre yönlendirdikleri için, otopilottan çıkma ikazını fark etmedikleri gibi, kule ile iletişimi de tamamen atladıkları belirtiliyor. Algıların bu denli kapanması aşırı stresli durumlarda gözlemlenebilir, beyin olanlara anlam vermeye çalışırken aşırı yüklenmeden dolayı sadece bir soruna aşırı odaklandığı için etrafında olan bitenleri kaçırmaya başlar.
İrkilme (startle) ve aşırı yüklenme gibi durumların yönetilmesine daha yakın zamanda meydana gelen bir örnek ise Southwest havayollarının 1380 sefer sayılı, 17 Nisan 2018’de New York La Guardia Havalimanı’ndan kalkan uçak gösterilebilir. Yardımcı pilotun uçağı kullandığı (PF) ve kaptanın ise monitör ettiği (PM) bu uçuşta, 32000 ft irtifaya yükselirken, ekip sol motor arızası ile karşılaştı. Motorun kopan parçaları sol kanada ve yakıt takına çarpıp, yolcu camının kırılmasına yol açtı. Camın kırılmasıyla hızla basınç kaybının oluştuğu kabinde, bir yolcu kısmi olarak camdan çıkarken ve kabin ekipleri bu durumu yönetmeye çalışırken; aynı saniyeler içinde uçuş ekibi de kokpitte oluşan gri duman, basınç kaybı ve irtifanın düştüğüne dair yüksek sesli ikazlar ile karşılaştılar. Kaptan hızlıca uçuş görevini alırken, ikinci pilot acil durum checklistini okumaya başladı. Kaptanın acil iniş kararıyla, Philadelphia havalimanına iniş için rota değişikliği izni alıp başarılı bir iniş gerçekleştirdiler.
Olay sırasında ekip, uçakta meydana gelen handling sorunları (FDR kayıtlarına göre uçak 40 derece sola yatmıştı) ile birlikte kokpitteki gürültüden dolayı işaret dili kullanmak zorunda kaldıklarını belirtirken, Kaptan Tammie Jo Shults, olay sırasında sesleri, kokuları ve diğer uyaranları çok net bir şekilde hatırladığını belirtmesi, olay sırasında durumsal farkındalığının yüksek olduğunu da gösterir.
Aşırı yüklenmenin yol açtığı riskler özellikle havacılık gibi yüksek dikkat ve konsantrasyon gerektiren meslekler için önem arz ediyor. Hazırlıksızlığın durumsal farkındalığı ve karar vermeyi düşürdüğünü göz önünde bulundururarak, bilinmeyene karşı hazırlıklı olmak riski minimize eder. Aşırı yüklenmenin yol açtığı durumları engellemek hem fiziksel hem de psikolojik yani mental hazırlıktan geçtiği gibi, ekip içinde etkili iletişim ve kaynak yönetimi bir o kadar önemlidir. Bunu gerçekleştirmenin yolları arasında beklenmedik olaylara hazırlık, bilinmeyene karşı toleransı artırmak ve aşinalık kazanmak yatar. Bir durum karşısında ne kadar teknik, sistematik, teorik bilginiz varsa, ve tecrübeleriniz dahilinde zihni hazırlık süreçlerinde hakimiyet kurduysanız o oranda iyi yönetebilirsiniz.
Referanslar
Casner SM, Geven RW, Williams KT. The Effectiveness of Airline Pilot Training for Abnormal Events. Human Factors. 2013;55(3):477-485. doi:10.1177/0018720812466893
EASA (2018), Final Report Research Project: Startle Effect Management.
Geçtan, E. (2020) İnsan Olmak (19.Basim). Metis Yayınları.Meij, G. (2004).
Kochan, J. A., Breiter, E. G., Jentsch, F. (2004). Surprise and unexpectedness in flying: Database reviews and analyses. In Proceedings of the Human Factors and Ergonomics Society 48th Annual Meeting (pp. 335–339). Santa Monica, CA: Human Factors and Ergonomics Society.
NTSB Eastern Airlines Aircraft Accidents Report, 1973. https://lessonslearned.faa.gov/L1011Everglades/Eastern%20401%20ntsb%20report.pdf
NTSB, Left Engine Failure and Subsequent Depressurization, Southwest Airlines Flight 1380, Boeing 737-7H4, N772SW https://www.ntsb.gov/investigations/Pages/DCA18MA142.aspx
Tablo: http://www.langleyflyingschool.com/Images/Flight%20Operations/Pilot%20Capacity%20during%20Flight,%20Langley%20Flying%20School.gif